Hîri termî: Beyt, şerîet û roce
Nê çekuyî ke şima servate de veynenî, şima zaf ray zî eşnawutî.
La ma no nuşte de yewna çimî ra ewnîyenî êynînan ra.
Bi mi gore tarîxê medenîbîyayîşî merdumî bi manaya nê hîri hemin çekuyan bîy o.Eke hîşê merdûmî de fikrê “keye”, “huquq” û “exlaq” nêvirazîyayîn, ferqê merdum û heywan, ferqê şaristan û darîstan zî nêbîn.
De biewnîn çawa?
Ma vanî; “Qibleyê mi Ka’be yo, Beytullah o.” Yanî ma vanî ke “ Mi verê xo tadayo Keyeyê Homayî Ka’be”
Noyo çina yo?
Gelo şima çiray fikirnayo, qibleyê musulmanan qey yew keye yo(Beyt)?
Verê xo tadayîşê “keye”?
Belê, Ka’be keyeyê Homa yo.Eyn zeman de Ka’be, keye yê Adem û Hawa yo.Yanî; tarîhê însanîyet de temsîlê medenî bîyayîş o.Cuyayîşê yabanî ra wehşî ra cayî bîyayîş o.
Verê cu cuyayîşo yabanî biy.Tey mexluqatî merdumkî (insansı) koyan de maxarayan de ciwîyayîn, seyd kerdîn, goştê yewbînan werdîn, gunîya yewbînan firr kerdîn, rastgele cinsî temas kerdîn , rîyê erdan de gunî rişnayîn û xirabîye(fesadî) kerdîn.
Mefhumî “Keye” û “Ayle” çin biy.
***+
Quran vano: “ Qeybi însan keyeyo tewr verîn(ewwelul beyt) ha Meke deyo”(3/96) .Reyna cayna de zî vano “Keyeyo tewr kehen (Beytul atîq).”
Nêyî yenî çi mana?
Rîyê erdan de cuyayîşo “Keyberkî” bi no keye dest pê kerd o.
Yabanîyeyî ra vetiş, bi no keye de runiştiş bîy o.
Tîya ra fehm ben o ke tarîh de hamleyo însanî, raya vernîn bi “Keyberkî” cuyayîş ra peyda bîy o.
Bifikirnîn...
Ma keyberkî nêciwîyaynî se bîni?
Sey heywanê daristanan, bêayle, bêpî...Kam , kamî de koca de warzen û ruşen o...
Cenî, camêrd, urz-eyel kuçan ra cadeyan ra..
Nê heme xirabîyeyan ra ma xo, bi keye pawenî..
Yani; hîmê cuyayîşê merduman “keye” yo.
De verê xo tadayîşê keye (Ka’be) çina yo, binêk no ser o bifikirnîn.
***-
Zîyaretê Ka’beyî (şîyayîşî Hecc î) zîyar kerdişê perestgeh(tapınak) nîyo.Verê xo tadayîşê keyî, zîyar kerdişê keyî;veynayîşî cuyayîşê însanî koca de çawa dest pê kerd o.
Dormeyê keyî de geyrayîş (tewafê Ka’bî) ; hurmet nawnayîşî Keyberkî cuyayîş o.Cuyayîşê cayî huşke tepiştiş o.
Verê xo tadayîşê keyî, çîyo ke bi keye temsîl bîyo; mayî, pîyî ,wayî, birayî, cîranî, gedeyî, heskerdiş û medenîyet o.
Yanî keye; kovîyeyî ra vetiş û medenî bîyayîş o.
Gelo qibleyê muslumanan qey perestgeha ke pirrheybet, xemelnaye bi putan û kereyan nîya?...Yew keyeyo ke çar dês, basît û veng û varit o...
Homa vano;”mi cayek de ca nêgirewt la mi no keye de ca girewt ez ha uca yo.”
Yani; bi mecazkî uca xo rê yew keye veynen o.Vano:”keyeyê mi”.Bi xo mîyanê o keyî de ne Homa esto û ne zî meleketî, çîk zî çin yo, veng û varit o, çar dêsan sero sey yew boyetîk/xecît o.
Bi xo kê verê xo tabidîy kamca Homa ha uca de yo.Kê kam ca de zikir yê bikî ha uca de yo...
Noyo yeno no mana: Ez ha cuyê keyberkî de ; ez germinîya keyî de, şefqetê may de, merhemetê pî de , heskerdişê domanan de, biratîye de, cîranîye de ; hewleyî de , raştanîye de, soz de, wefa û sedeqet de , ewlehîye û emanet de welhasil nê karî weşî ha kamcayî û kamca de cuyenî ez ha uca de yo.Her kam bi no hawa cuyayîşê xo berdewam biko mi ra hes kerd o.
Ruknê Hecc î dormeyê no mana de rayîr ra şinî.
Nêyî manayê “Beyt” ra yew cuzî.Hetê sosyolojîk, teolojîk û kozmolojîk ra zî manayê “Beyt”î estî, la ma no mewzû nika zaf vila nêkî.
***-
Reyna ma vanî “ engişta ke şerîet bibirno nêdejena”.
Yanî ma vani “ gerek her kes cezayê huquqî ra razî bibo.”
Noyo çina yo?
Şima çiray fikirnayo, gelo Quran qey huquq ra vano şerî’a/şîr’a? Şerî’a ; çimeyê awê heyat o.Cuyayîşê medenî bi huquq zîlyen o. Mesela naya....
Çunkî ferqê şaristan û daristan î , huquq o/şerîet o.
Însanî bi keyberkî heywanîye ra û bi huquq daristan ra cîya bîyî.Bi no açe “keye, ayle û huquq “ bîyî hîmî cuyayîşê însanî.
Ganîyî çawa bi awe zîlyenî, şaristanî (welat, dinya) zî bi huquq zîlyenî/cuyenî.
Huquq cuyê cemaatkî mehfeze keno; kiştiş, dizdîye, tecawuz usn. çîyan yesax keno û cemaat pay ra /zinde tepîşen o.Ek ey çin bibîn, çew keyeyê xo ra malê xo ra , ganê xo ra nomusê xo ra ewle nêbîni.
Nê yesaxan ra yew zî daristanan de çinî.
Daristan de keye çin yo; Ayle, zewac, nîşone, veyve, mare/nîkah, cil û pankî çinî.
Daristan de huquq/şerîet çin yo; Pêameyîş, soz, aqîd, nomus, sedeqat, emanet û ewlehîye çinî. Qaydeyê “ Kam eşka kam î” esto.Şima zî zanî ke no ra vanî “qanunê koyî”.
Fehm beno ke mîrazê şaristan/Şehîrî de keye (beyt) û huquq (şerîet) esto.
Ma, şerîet î ra eyro vanî huquq, berzîya Huquqî...
Yani:çîyî ke şaristan, daristan ra abirnenî nêyasaxî ; Kiştiş , dizdnayîş tecawuz usn...
O semed ra bi hemzar serran verê cu Hz.Nuh no hawa vatbiy “Goştê laş werdiş û gunî şimiş yesax o/heram o.”
Tîya ra hîri hemzar serrî verê cu “tore”yê (torah/tewrat/nomus) Hz. Musayî de bi no hawa ameyo vatiş; “ti nêkişenî, ti nêdizdnenî, ti zure nêkenî, ti zîna nêkenî, ti bi çimo xirabe nêewnîyenî cîranê xo ra” usn. Hz. Musa, nê emrî yew lewha sero nuştîbîy û însanan rê ardbiy û vat biy “tewrat” noyo.
Hz. Pêxember zî nêyî newe ra ardî rocevê însanan û rayero esasî yê însanî newe ra zergun kerdî.No semed ra mîsyonê yî ra “Namuso Ekber” vacîya.Huquqo qedîm newe ra weaz kerd.Yanî çîyo ke gan dano komela cemeatkî û paweno (lewhê mehfuz) , newe ra meydanê însanîyet de eliqna.Û Quran va “Her kam yew merdum î neheqî sero bikişo, sek pêrey însanîyet bikiş o.”
Fehm beno ke şerîet/huquq , nameyê pawitişê gan û mal, nomus û neslî yo.
Çunkî nêyî nêrî pawiş, însan beno heywan, şaristan beno daristan.Temînatê êynînan esasê cuyê komelkî yo.Hîmê huquqê pêrey dinya nêyî. Ê mehkumî ke hepisxaneyanê dinya de yî se ra neway (% 90) nê suçan ra ha uca deyî: Kiştiş/birindar kerdiş, dizdîye/xesb, zîna/tecawuz yanî ewlehîyeyê gan û mal û nomus î.
***-
Ma vanî “ Roce , merdum xirabîye ra dur fînen o.”
Yanî ma vanî “ hîmê xirabîye ra dur kewtîş, xo tepiştiş o.”
Şima çiray fikirnayo roce, qey werd û cînsî munasebat ra dur vindertiş î ser o?
Çunkî çimeyê heme xirabîyan nê her di çîyî.
Tarîxê însanîyet de hamleyê Keye (beyt) û Huquq î (şerîet) ra dima hamleyê exleq o.Exlaq, bi zerr xo tepiştiş o (sewm-sîyam o).No semed ra dînamîko esas yê exlaq î sewm o (roce yo). Fehm beno, çîyo ke însan heywan ra abirneno , çîyo ke şaristan daristan ra abirneno keye û huquq î ra dima exlaq o.
Exleq de sey Huquq teber ra yesax çin yo. Exlaq de heme yesaxî bi zerr ra bi mîyanê însan ra yenî.Însan xo bi xo vano “ ez no hawa hewlîye keno, no hawa xirabîye nêkeno, hemcînsan xo ra no hawa hes keno usn”.
“Tabu” yê însanan werd, şimitiş û cînsî munasebatî sero yo. Qaydeyê Freud ra “Tabu” yabanîyeyî nîya. “Tabu” yabanîyeyî ra semedê însanbîyayîş lazim o. Xo tepiştiş yaban de çin yo.
Yanî, însan oyo ke bieşko xo tepîş o.
Xo tepiştiş, ma pê “Roce” musenî. Roce, talîm o...
***-
Hele bifikirnîn ...
Cuyayîşo bêkeye, bêhuquq û bêexlaq ye kamî yo?
Cayo ke tede keye, huquq û exlak çin yo kamca yo?
Verê xo tadayîşê Keyî (beyt), giredayîşo huquqî û rayer şîyayîşo exlaqî, xesletî însan î....Û dersê mektebê însanîyetî...
Çi weşo kê şakirdê no mektebî bibîy...
Nuştox : R.İhsan Eliaçık
Açarnayox: Xerîbzeman
